فرهنگ اسلامی در واقع زاییده آموزه‌های قرآنی و ارزش‌های الهی است
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: فرهنگ اسلامی در واقع زاییده آموزه های قرآنی و ارزش های الهی است که از دل آن، رفتار ها و کنش های جامعه ایمانی رقم می خورند.
حجت الاسلام والمسلمین محمدباقر سعیدی روشن، رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سلسله نشست های مدرسه حکمرانی اسلامی که در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، به ارائه موضوع قضا و قدرالهی و اختیار انسان در سرنوشت خود و جامعه از منظر قرآن پرداخت و اظهار کرد: قرآن کتابی است که سفره گسترده الهی را برای تمامی انسان ها پهن کرده و مجموعه ای به هم پیوسته از معارف اعتقادی، ارزش های الهی، و دستورات عبادی و اجتماعی است و این منظومه فکری و اعتقادی، با ارائه ارزش ها و انگیزه های ایمانی، زمینه ساز شکل گیری فرهنگ اسلامی می شود.
فرهنگ اسلامی زاییده آموزه های قرآنی است
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: فرهنگ اسلامی در واقع زاییده آموزه های قرآنی و ارزش های الهی است که از دل آن، رفتار ها و کنش های جامعه ایمانی رقم می خورند و حفظ این فرهنگ اسلامی، به ویژه در دنیای امروز، یک ضرورت اجتناب ناپذیر به شمار می آید.
وی ابراز کرد: الهیات توحیدی قرآن کریم ویژگی خاص و کم نظیری دارد ضمن اینکه در این الهیات، خداوند به عنوان ذات مطلق کامل همواره حاضر و ناظر بر جهان است و هستی از آغاز تا پایان، حاصل آفرینش و تدبیر بی وقفه الهی است.
حجت الاسلام سعیدی روشن گفت: نظام توحیدی قرآن بر این اندیشه تاکید دارد که هیچ موجودی در عالم وجود مستقل ندارد؛ بلکه همه چیز وابسته به خداست و همه پدیده ها، چه در سلسله علّی و چه در نظام عرضی، تنها به واسطه فیض الهی وجود یافته اند و دائما نیازمند او هستند.
وی افزود: ممکن است این پرسش ایجاد شود که در این نظام مبتنی بر فاعلیت مطلق الهی، نقش انسان و دیگر موجودات چیست و پاسخ این است که تمامی موجودات عالم، چه انسان و چه سایر اشیا، هر چه دارند به الطاف و عنایات خداوند بازمی گردد و خداوند فاعل مطلق است؛ اما فاعلیت او در عین حال همراه با نظام اسباب و مسببات است و به عبارتی، خداوند نقش خود را از طریق قانون اسباب و علّیت در جهان اعمال می کند.
نظام قضا و قدر یکی از اصول کلیدی در عقاید اسلامی
سعیدی روشن تصریح کرد: نظام قضا و قدر که یکی از اصول کلیدی در عقاید اسلامی است، دقیقا همین نظام علّی و معلولی را توضیح می دهد، به این معنی که همه اتفاقات عالم، چه کوچک و چه بزرگ، سررشته شان به اراده الهی بازمی گردد؛ اما این اراده در قالب سازوکار های طبیعی (علل و عوامل مختلف) ظهور پیدا می کند.
وی عنوان کرد: همچنین تعامل خالق با آفریده های خود تنها به مرحله آفرینش محدود نمی شود و خداوند نه تنها آفریننده عالم بلکه مدبر مستمر آن نیز می باشد و بقا و استمرار هستی نیز همچون پیدایش آن نیازمند الطاف الهی است ضمن اینکه درک این رابطه میان خالق و مخلوق، مفاهیم عمیقی نظیر توکل و ایمان را در فرهنگ اسلامی تقویت می کند.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه یادآور شد: اصول عمیق توحیدی سبب بروز بحث ها و دیدگاه های مختلف میان متکلمان مسلمان شده اند و برخی بر مبنای آیاتی که فقط فاعلیت الهی را برجسته می کنند، به سمت نظریه جبر پیش رفته اند؛ در حالی که آیاتی دیگر اختیار و آزادی عمل انسان را مطرح می کنند و از نظر تفسیر های توحیدی صحیح، هیچ تعارضی میان این دو دسته آیات وجود ندارد؛ بلکه هر کدام بیانگر ابعادی از روابط پیچیده میان انسان، طبیعت و خالق هستی هستند.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: فرهنگ قرآنی بر پایه نظامی بنا شده است که انسان را مسئول رفتارهایش می داند، اما همواره یادآوری می کند که هیچ عملی مستقل از اراده الهی صورت نمی گیرد و این تعادل ظریف میان اختیار انسان و نقش بی همتای خداوند جهان بینی اسلامی را شکل داده است.
وی اظهار کرد: مجاز فلسفی در مورد حقیقت و واقعیت نوعی انکار این دو مفهوم تلقی می شود که در این میان، گروهی با نام مفوضه به این باور اعتقاد یافتند که فاعلیت الهی همه جا سریان دارد، به جز در اعمال و افعال اختیاری انسان ها و این دیدگاه، اما با واکنش شدید ائمه اطهار(ع) مواجه شد؛ برخوردی که در مورد تفویض حتی سخت تر از جبر بود و دلیل آن این بود که تفویض، اصول توحید را زیر سؤال می برد و حوزه ای از عالم را خارج از دایره فعالیت الهی می دانست، اما رویکرد اهل عصمت که بر اساس مبانی قرآنی شکل گرفته بود، مسئله را با رهیافت امر بین امرین حل کرد؛ رهیافتی که هم عقلانی و هم راهگشا در تفکر انسانی است.
وی اضافه کرد: این نگرش تأکید داشت که فعالیت مطلق تکوینی خداوند همچنان پابرجاست و اصل همه کاره بودن خداوند و وجوب ذاتی او تأمین می شود که با این حال، موجودات نیز نقش دارند، ولی این نقش به اذن الهی است و کاملاً غیرمستقل و عاریتی است.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: در ارتباط با افعال ارادی، نظام معرفتی اهمیت زیادی دارد و این نظام شامل انگیزش ها و انگیزه هایی است که از تصور فعل، سنجش پیامد های آن، و درک خوبی یا سودمندی آن نشأت می گیرند و پس از این مراحل، خواسته پدید می آید و سپس تصمیم به انجام فعل گرفته می شود.
وی ادامه داد: در نظام الهی نیز اموری مشابه وجود دارد، ولی شوق و انگیزه های انسانی در فعل الهی جنبه انفعالی ندارند؛ چراکه فعل الهی بر اساس حب ذات شکل می گیرد.
نظام فاعلیت الهی در چارچوب قضا و قدر تعریف شده است
سعیدی روشن ابراز کرد: نظام فاعلیت الهی که از قرآن کریم و داده های عقل تحلیل می شود، در چارچوب قضا و قدر تعریف شده است و این مفاهیم دو بُعد دارند: علمی و عینی. قضا و قدر علمی به علم خداوند به تمام موجودات پیش از آفرینششان مربوط می شود.
وی تصریح کرد: در بحث قضا و قدر، فهم درست این مفاهیم می تواند بسیار تأثیرگذار باشد، چراکه برداشت های ناصحیح تاریخی درباره آن باعث رکود و انحطاط جامعه اسلامی شده اند و برخی ناآگاهانه تصور کردند که قضا و قدر الهی سرنوشت انسان ها را بدون دخالت خودشان رقم می زند؛ درحالی که قرآن نشان می دهد انسان نقشی عظیم و تعیین کننده در جهان و پیرامون خود ایفا می کند.
وی یادآور شد: از منظر قرآنی، انسان همان طور که تحت تأثیر جهان است، تأثیرات عمیقی هم بر جهان پیرامون خود برجای می گذارد و این دیدگاه گستره تأثیرگذاری انسان را تا حد زیادی وسیع تر از تصورات عامیانه مطرح می کند و به بیان دیگر، علم الهی شامل تمام مسیر هایی است که یک فرد ممکن است طی کند یا اقداماتی که ممکن است انجام دهد ضمن اینکه خداوند از پیش می داند که هر فرد با اختیار خود چه راهی را انتخاب خواهد کرد و به کجا خواهد رسید، بنابراین علم خداوند نقص پذیر نیست و همه چیز در نتیجه سلسله ای منتهی به اراده الهی تحقق پیدا می کند.
حجت الاسلام سعیدی روشن گفت: بر اساس تعالیم اسلامی و آموزه های قرآنی، علم الهی بر کل هستی و همه امور محیط است و دانستن خداوند به گذشته، حال و آینده محدود نمی شود، بلکه آگاهی او فراگیر، مطلق و ازلی است و آنچه خداوند می داند، بر اساس کل اسباب و علت ها و حتی اراده و اختیارات انسانی دیده و تنظیم شده است.
علم خداوند هیچ گاه محدود به جبرگرایی یا از بین بردن اختیار انسان نیست
وی اضافه کرد: علم خدا هیچ گاه محدود به جبرگرایی یا از بین بردن اختیار انسان نیست، بلکه شامل شناخت کامل از اعمال انسان با لحاظ تمام شرایط، انگیزه ها، انتخاب ها، و اراده فردی اوست.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: این جهان بر اساس نظام سببی و مسببی شکل گرفته است و اراده انسان بخشی از این نظام است و اعمال ما نیز تحت تأثیر عوامل گوناگون از تجربه شخصی تا حکمتی الهی قرار می گیرد که با این وجود، چون انسان موجودی مختار است، اعمال او نه به اجبار خلق می شوند و نه کاملاً مستقل از اراده الهی.
سعیدی روشن اذعان کرد: قضا و قدر شامل دو بخش اساسی است: یکی قضا و قدر علمی، که نشان دهنده آگاهی کامل خداوند به سرنوشت همه موجودات است؛ و دیگری قضا و قدر عینی، که در عالم واقعیت و تحقق امور جلوه می کند و اعمال انسان نیز پدیده هایی اند که در این نظام سببی و مسببی جای گرفته اند؛ اموری ممکن الوجودند که با تصمیم و اختیار فرد شکل می گیرند، اما همچنان در چارچوب حکمت الهی قرار دارند.
وی ادامه داد: نقش اسباب، از جمله انسان، در جهان هستی به گونه ای است که هرگز رقیب فعالیت الهی نیست و این بدان معناست که همه نقش ها و تأثیراتی که موجودات در این عالم دارند، در طول (نه در عرض) با فاعلیت الهی مرتبط اند. در واقع، نقش هیچ مخلوقی مستقل از اراده و فعالیت خدا نیست.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: خداوند حکیم، بر اساس نظام علّی و معلولی هر آفریده ای را با توجه به اقتضائات وجودش مدیریت می کند.
قضا و قدر الهی به معنای جبر مطلق نیست
حجت الاسلام سعیدی روشن بیان کرد: قضا و قدر الهی به معنای جبر مطلق نیست و انسان اختیار دارد که مسیر خود را انتخاب کند، اما هر مسیری که برگزیند در محدوده مشیت تکوینی خداوند قرار می گیرد و قرآن کریم هم به این موضوع اشاره دارد که انسان می تواند راه کفر یا راه هدایت را انتخاب کند که با این حال، اراده تشریعی خداوند همواره بر آن است که ما راه سعادت و کمال را بپیماییم.
وی گفت: قدر به معنای وجود راه های مختلف و بدیل پذیر در برابر انسان است و این گونه نیست که تنها یک راه پیش روی او باشد ضمن اینکه راز تعدد قضا و قدر در همین است؛ انسان همواره در انتخاب مسیر خود دارای اختیار است و آیات قرآن نیز این حقیقت را تأیید می کنند.
