الگوی بهره‌گیری از «تفکر، اندیشه‌ورزی و آزاد فکری» در حکمرانی تمدن‌ساز، براساس منظومه‌ی اندیشه‌ای مقام معظم رهبری
مطالعات حکمرانی اسلامی؛ پاییز ۱۴۰۴ – شماره ۲ (۲۲ صفحه – از ۱۹۱ تا ۲۱۲ )
چکیده:
با ورود انقلاب اسلامی ایران به مرحله دوم حیات خود- که در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی از سوی مقام معظم رهبری به‌عنوان عصر «خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی» تبیین شده است- ضرورت بازشناسی و به‌کارگیری بنیان‌های فکری و نظری در حکمرانی اسلامی بیش از پیش اهمیت یافته است. از منظر معظم‌له، سه مؤلفه «تفکر»، «اندیشه‌ورزی» و «آزادفکری» ارکان قدرت نرم ملی و پیش‌نیاز تحقق حکمرانی اسلامی در تراز تمدن نوین اسلامی به‌شمار می‌آیند. این عناصر علاوه بر آنکه پایه‌های تولید علم و نوآوری محسوب می‌شوند، بستری برای تربیت نسلی در تراز انقلاب و شکل‌دهی به جامعه‌ای اندیشمند و متعهد به ارزش‌های دینی فراهم می‌کنند. با وجود تأکیدهای مکرر رهبری، چالش‌هایی همچون کمبود نهادهای ساختاری برای ترویج آزادفکری، عدم پیوند مؤثر میان تولید فکر و گفتمان‌سازی، و نبود الگویی جامع برای بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها در فرآیند حکمرانی، مانع بهره‌گیری کامل از این سرمایه نرم شده است. در نتیجه، ضرورت ارائه الگویی علمی و بومی که بتواند این سه مؤلفه را در نسبت با حکمرانی اسلامی تبیین و عملیاتی کند، به مسئله‌ای راهبردی بدل شده است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی، تبیین و طراحی الگویی مفهومی- کاربردی برای بهره‌گیری مؤثر از ظرفیت‌های تفکر، اندیشه‌ورزی و آزادفکری در مسیر تحقق حکمرانی تمدن‌ساز اسلامی است. این هدف بر محور تحلیل دیدگاه‌های مقام معظم رهبری درخصوص نقش ساختاری این مؤلفه‌ها در اداره جامعه و فرآیند تمدن‌سازی استوار است و تلاش می‌کند اصول و چارچوب‌های نظری لازم برای پیوند ظرفیت‌های فکری با کارکردهای حکمرانی را در سطوح متنوعی چون تولید فکر، تربیت نیروی انسانی و نهادسازی فرهنگی استخراج کند. علاوه بر این، پژوهش می‌کوشد جریان تفکر و آزاداندیشی را از سطح مراکز علمی و آموزشی به عرصه تصمیم‌گیری‌های کلان و مدیریت اجرایی کشور پیوند دهد و نقش این مؤلفه‌ها را به‌عنوان شرط گذار از دولت اسلامی به جامعه اسلامی و نهایتاً تحقق تمدن نوین اسلامی آشکار سازد. این تحقیق به شیوه توصیفی-تحلیلی و با رویکرد کیفی انجام شده است. داده‌ها از طریق مطالعه کتابخانه‌ای و اسنادی گردآوری شده و تمرکز اصلی بر تحلیل بیانات، آثار مکتوب و اسناد رسمی منتشرشده از سوی دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری و اسناد بالادستی همچون بیانیه گام دوم انقلاب، الگوی پایه‌ی اسلامی- ایرانی پیشرفت و منشور حوزه پیشرو بوده است. در گام نخست، تعاریف و مفاهیم سه مؤلفه «تفکر»، «اندیشه‌ورزی» و «آزادفکری» در چارچوب مبانی اسلامی بازخوانی شده و سپس با رویکرد اجتهادی، نسبت آن‌ها با عناصر بنیادین نظام و تمدن اسلامی بررسی شده است. همچنین نمونه‌ها و بیانات راهبردی مقام معظم رهبری درباره نهادسازی، گفتمان‌سازی و تربیت نیروی انسانی با روش تحلیل محتوا مورد واکاوی قرار گرفته تا اصول حاکم بر الگوی پیشنهادی شناسایی شود. نتایج نشان می‌دهد که از منظر مقام معظم رهبری، سه‌گانه تفکر، اندیشه‌ورزی و آزاد فکری، زیربنای حرکت تمدنی فرهنگ اسلامی در عصر حاضر محسوب می‌شود و بدون آن‌ها مسیر رسیدن به حکمرانی تمدن‌ساز دچار وقفه خواهد شد. تفکر به‌عنوان فعالیت عقلانی هدفمند برای شناخت و حل مسائل بر اساس معارف اسلامی، آغازگر تولید فکر راهبردی است. اندیشه‌ورزی، فرایند تحلیل نقادانه و روشمند پدیده‌ها در جهت ارائه پاسخ‌های کارآمد به نیازهای روز به‌شمار می‌رود و آزادفکری، آزادی اندیشه در چارچوب عقلانیت و شریعت را فراهم می‌سازد و مانع از سلطه‌پذیری فکری و تقلید از الگوهای بیگانه می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد این مؤلفه‌ها باید همزمان در چهار عرصه به کار گرفته شوند: نخست، در عرصه انسانی، تربیت منابع انسانی مؤمن، خودساخته و خردورز که به سبک زندگی اسلامی و سنت‌های ایرانی آشنا بوده و توانایی تحقق آرمان‌های انقلاب را دارند؛ دوم، در عرصه تولید فکر و گفتمان‌سازی، که از رهگذر تقویت آزاداندیشی، مفاهیم و واژگان بومی متناسب با هندسه فکری انقلاب، تولید و سپس به گفتمان عمومی و اجرایی تبدیل شود؛ سوم، در عرصه نهادی، که نیازمند ایجاد و تقویت نهادهای پشتیبان مانند حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و هیئت‌های اندیشه‌ورز است تا جریان عقلانیت دینی و پاسخ به شبهات تقویت شود؛ و چهارم، در عرصه حکمرانی، که پیوند عملی فرآیندهای فکری با سیاست‌گذاری کلان و مدیریت جامعه را تضمین کند، به‌گونه‌ای که تصمیمات مهم بر پایه پشتوانه‌های نظری و ارزش‌های اسلامی اتخاذ شوند. به‌طور کلی، یافته‌ها تأکید دارد که حکمرانی تمدن‌ساز اسلامی زمانی تحقق می‌یابد که این سه مؤلفه نه‌تنها به‌عنوان ارزش‌های نظری، بلکه به‌عنوان ابزارهای عملی و راهبردی در طراحی و اجرای الگوهای پیشرفت و اداره جامعه به‌کار گرفته شوند و نقش‌آفرینی هم‌افزای حوزه‌ها، دانشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی در این فرآیند استمرار یابد.
