واکاوی رویکرد حکومت اسلامی به کثرت‌گرایی فرهنگی و زبانی در پرتو اصل قرآنی تعارف و احترام به تنوعات بشری به مثابه‌ی آیات الهی
نویسنده مسئول: ملازاده یامچی، رضا ؛
نویسنده: شعیب، میثم ؛
مطالعات حکمرانی اسلامی؛ پاییز ۱۴۰۴ – شماره ۲ (۲۲ صفحه – از ۱۴۳ تا ۱۶۴ )
چکیده:
جهان معاصر به‌طور فزاینده‌ای با پدیده کثرت‌گرایی فرهنگی و زبانی روبه‌روست؛ پدیده‌ای که می‌تواند عامل غنا و شکوفایی تمدنی باشد یا، در صورت مدیریت نادرست، بستر منازعه و تجزیه اجتماعی. در چنین زمینه‌ای، مسئله چگونگی مواجهه یک حکومت اسلامی با تنوعات بشری اهمیتی ویژه پیدا می‌کند، به‌ویژه آنکه اسلام در متون مقدس خود، به‌ویژه قرآن کریم، اصول و مبانی روشنی برای تبیین نسبت میان تنوع و وحدت ارائه داده است. آیات کلیدی چون «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا …» (حجرات، ۱۳) و «وَمِنْ آیَاتِهِ اخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ» (روم، ۲۲) از سویی حکمت الهی در تنوعات و ضرورت شناخت متقابل را تأیید می‌کنند و از سوی دیگر، ملاک برتری را نه نژاد و قومیت بلکه تقوا معرفی می‌نمایند. در کنار این، مفاهیمی چون «امت واحده» و «اعتصام به حبل‌الله» چارچوبی وحدت‌بخش را ترسیم می‌کنند که می‌تواند تنوعات را در ذیل هدفی مشترک و ارزش‌مدار هماهنگ سازد. مسئله اصلی این پژوهش آن است که چگونه می‌توان این دو اصل مکمل ـ پاسداشت ارزش ذاتی تنوع و اولویت‌بخشی به وحدت ایمانی ـ را به الگویی کارآمد برای حکمرانی اسلامی ترجمه کرد، به نحوی که هم از تهدیدات تفرقه جلوگیری شود و هم از فرصت‌های هم‌افزایی ناشی از تنوع بهره برده گردد. این پژوهش با هدف بازخوانی عمیق مبانی قرآنی مرتبط با کثرت‌گرایی و وحدت و استخراج دلالت‌های کاربردی آن‌ها برای حکمرانی در یک جامعه اسلامی شکل گرفته است. تمرکز اصلی بر این است که چگونه آموزه‌های قرآنی می‌توانند همزمان پذیرش و احترام به تنوعات زبانی، قومی و فرهنگی را با تقویت انسجام و هویت ایمانی جمع کنند. از این رو، تحقیق می‌کوشد چارچوبی الهیاتی ـ راهبردی ارائه دهد که بتوان بر اساس آن، سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی دولت اسلامی را در محیط‌های متکثر به‌گونه‌ای سامان داد که ارزش‌های تنوع حفظ و شکوفا شود، در عین حال، همبستگی امت اسلامی تقویت گردد. هدف فرعی نیز تبیین تمایز میان مفهوم قرآنی «ملت» به‌معنای راه و شریعت آسمانی با مفهوم مدرن ملی‌گرایی است تا از خلط مباحث نظری و سوءبرداشت‌های هویتی جلوگیری شود. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد «نقد مبانی» و استنباط راهبردی است. مرحله نخست، گردآوری داده‌ها از منابع اصیل شامل قرآن کریم و تفاسیر معتبر شیعه و سنی، همچنین اسناد و بیانات رهبران فکری جهان اسلام بوده است. در مرحله دوم، تحلیل محتوای آیات مرتبط صورت گرفت تا مفاهیم کلیدی همچون «تعارف»، «آیات الهی»، «امت واحده»، «حبل الله» و «ملت» از منظر مفسران کلاسیک و متأخر واکاوی شود. سپس، با مقایسه برداشت‌های فقهی، تفسیری و اندیشه‌سیاسی، نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها شناسایی و برای استخراج اصول کاربردی در سیاست‌گذاری فرهنگی به‌کار گرفته شد. در نهایت، چارچوب پیشنهادی با استفاده از روش استنباطی، از سطح مفاهیم قرآنی به سطح راهکارهای اجرایی در حکمرانی ترجمه شد. بررسی آیات قرآن و تفاسیر نشان داد که نگاه قرآنی به کثرت‌گرایی فرهنگی و زبانی نه یک نگاه تهدیدمحور، بلکه فرصت‌محور است. اصل «تعارف» بیانگر این است که تنوعات قومی و زبانی به‌مثابه نشانه‌های الهی، بستر شناخت و تعامل سازنده میان انسان‌هاست و نفی یا تحقیر آن‌ها، مخالفت با سنت تکوینی خداوند محسوب می‌شود. در عین حال، قرآن معیار برتری و نظم‌دهی اجتماعی را تقوا می‌داند که هویتی فراگیرتر از تعلقات قومی و جغرافیایی ایجاد می‌کند. مفاهیمی مانند «امت واحده» و «حبل‌الله» تأکید دارند که جامعه ایمانی باید ذیل عقیده توحیدی تعریف شود و وحدت آن با تمسک به دین الهی و ارزش‌های مشترک حفظ گردد. داده‌های پژوهش همچنین نشان داد که تمایزگذاری میان مفهوم قرآنی «ملت»، که به دین و شریعت نسبت داده می‌شود، با مفهوم مدرن «ملت» در قالب دولت‌ملت، ضرورتی نظری و عملی است؛ چراکه اولی بر پایه ایمان و رسالت تعریف می‌شود و دومی عمدتاً بر مرزهای سیاسی و تعلقات تاریخی استوار است. می‌توان برای پژوهش نتیجه گرفت که برای حکومتی اسلامی، ترکیب دو اصل یادشده به‌صورت یک ساختار دوگانه اما مکمّل ـ تنوع به‌عنوان یک واقعیت مشروع و وحدت ایمانی به‌عنوان جهت‌دهندهاین تنوع ـ می‌تواند مبنای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی باشد. این ترکیب در عمل به راهبردهایی چون به‌رسمیت‌شناختن زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف در چهارچوب قانون و شریعت، رفع هرگونه تبعیض بر اساس قومیت یا زبان، ایجاد سازوکارهای نهادی برای گفت‌وگوی بین‌فرهنگی، و مقابله فعال با ایدئولوژی‌های تفرقه‌افکن منجر می‌شود. بدین‌ترتیب، حکومت اسلامی می‌تواند ضمن بهره‌مندی از ذخیره غنی تنوعات، هویت ایمانی و انسجام جامعه را تقویت کند و الگویی برای همزیستی مسالمت‌آمیز و پیشرفت تمدنی ارائه دهد که ریشه در اصول وحیانی دارد و پاسخگوی نیازهای پیچیده جامعه امروز است.
