فقه قرآن‌بنیان به رشد چندجانبه انسانی توجه دارد
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) گفت: فقه قرآن‌بنیان، برخلاف فقه احکام سنتی، به رشد چندجانبه انسانی توجه دارد؛ رشد در همه ابعاد وجودی، تاریخی، مدنی و تمدنی و ما امروز نیز نیازمند الگوی حکمرانی‌ای هستیم که نه صرفاً بر آداب ظاهری بلکه بر دانشی عمیق و سیستمی متمرکز باشد.
حجت‌الاسلام و المسلمین احمد آکوچکیان، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) چهارشنبه ۲۲ اسفندماه در سلسله نشست‌های «مدرسه حکمرانی اسلامی» که در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد، به ارائه موضوع «کانون معرفت شناخت، قرآن بنیان در نظریه حکمرانی و راهبری پیشرفت» پرداخت و اظهار کرد: فقه احکامی به‌عنوان دانش مبنایی برای تدبیر مسائل اجتماعی پیشنهاد شده است و تجربه این سالیان انقلاب اسلامی به ما می‌آموزد که باید با بازخوانی معرفت‌شناختی، از نگاه آموزگارانه قرآن و دین عبور کنیم و به مفهومی فراتر یعنی ولایت فقه دین بیندیشیم.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: این ضرورت جدی برای وضعیت کنونی نظام جمهوری اسلامی مطرح است و مسئولیت ما این است که از منظر علم و فلسفه به نظریه و نظام جمهوری اسلامی نگاه کرده و آن را بازخوانی کنیم و همچنین باید نظام حکمرانی را در چارچوبی جدید که بر پایه‌های علم و توسعه قرآنی استوار است، دوباره تعریف کنیم.
وی ابراز کرد: اصل امامت قرآنی نه تنها در ذیل امامت اوصیایی بلکه به‌مثابه بنیانی نظری برای مدیریت پیشرفت انسانی، اجتماعی و تمدنی می‌تواند اهمیت یابد که برای تحقق این هدف، لازم است دست‌کم یک بازخوانی چهار وجهی در نظریه مرسوم فقه احکامی انجام دهیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان افزود: اولین وجه، نگاه معرفت‌شناختی به فلسفه دینی این نظریه و نظام حکمرانی است، دومین وجه، گذار به نظام ملی تولید علم، به‌ویژه در حوزه تحقیق و توسعه فرهنگی، است تا علم بنیادین بتواند به دانش عمومی و گفتمان فرهنگی بدل شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: بایستی نقش جامعه علمی در تدوین نظام حقوق اساسی و اسناد توسعه ملی برجسته شود که این فرآیند باید منجر به طراحی اقدامات عملیاتی برای راهبری تحول شود.
وی اذعان کرد: نکته‌ای که باید مورد تأکید قرار گیرد، این است که مفهوم حکمرانی (Governance) فراتر از صرفاً Goverment یا نظام دیوان‌سالار است و حکمرانی به معنای سازوکار‌های تدبیر مبتنی بر دانش برای پیشرفت شناختی ملت‌دولت و دستیابی به آرمان‌های توسعه ملی تعریف می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان اضافه کرد: در این چارچوب، مقوله‌هایی همچون مشروعیت، مقبولیت، قواعد قاعده‌گذاری، نظارت و بازخورد‌ها به شکلی نظام‌مند باید تبیین شوند و همچنین لازم است تأکید کنیم که دیدگاه فراگیرتری نسبت به مفاهیم حکمرانی داشته باشیم که محدود به تعاریف سنتی نشود.
حاکمیت و نظام تدبیر بایستی متکی بر دانش‌بنیان و قرآن باشد
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) گفت: حاکمیت و نظام تدبیر بایستی متکی بر دانش‌بنیان و قرآن باشد تا بتواند پاسخگوی نیاز‌های نه تنها حال، بلکه آینده نیز باشد و هدف این است که مفاهیم کلیشه‌ای گذشته کنار گذاشته شود و خطا‌های معرفتی چندین دهه اخیر با دیدگاهی اصلاح‌گرانه جبران گردد.
وی عنوان کرد: برای تعریف حکمرانی معیار، باید به سازوکار‌هایی توجه کنیم که تدبیر دانش‌بنیان و پیشرفت شناختی قدرت را در معادلات ملت و دولت محقق می‌کنند و در مسیر مدیریت راهبردی آینده‌نگر و همگام با معاصریت، هر منطقه و اقلیم باید از طریق الگوی امت و امامت به پیش برود.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان یادآور شد: اگر بدون توجه به این سازوکار‌های بنیادین بخواهیم حرکت کنیم، تکرار همان حکمرانی و دیوان‌سالاری سنتی خواهد بود که پیش‌تر تجربه کرده‌ایم، ضمن اینکه پیشنهاد می‌شود به برخی اصول کلیدی دقت شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) اظهار کرد: در وهله نخست، لازم است نگرش استراتژیک پیشرفت در همه سطوح مدنی و معادله ملت ـ دولت تا تحقق معادله امت ـ امامت مورد توجه قرار گیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان بیان کرد: دوم، برای ورود به این منظومه، باید نظریه‌های فراتر از چارچوب‌های سنتی بررسی شوند، از جمله پارادایم‌هایی که از تاریخ طولانی تمدن‌ها و آموزه‌های ارزشمند آن‌ها قابل استخراج است، به‌ویژه در فهم نظریه‌های مرتبط با ولایت فقیه، نظیر آرای کرکی‌ها و اردبیلی‌ها، می‌بینیم که این نظریات نتوانسته‌اند پاسخگوی نیاز‌های رشد معاصر و قرآن‌بنیان باشند.
فقه قرآن‌بنیان به رشد چندجانبه انسانی توجه دارد
وی تصریح کرد: فقه قرآن‌بنیان، برخلاف فقه احکام سنتی، به رشد چندجانبه انسانی توجه دارد، رشد در همه ابعاد وجودی، تاریخی، مدنی و تمدنی؛ و امروز نیازمند الگوی حکمرانی‌ای هستیم که نه صرفاً بر آداب ظاهری بلکه بر دانشی عمیق و سیستمی متمرکز باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) عنوان کرد: فهم دین قرآنی باید فراگیر بوده و همه ابعاد زندگی اعم از فردی و اجتماعی را شامل شود، چراکه تنها در این صورت می‌توانیم یک نظام توسعه‌یافته مبتنی بر فقه و حکمت قرآنی ایجاد کنیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان گفت: برای تحلیل و تفسیر مقوله حکمرانی و سیاست، لازم است نگاهی جامع به نقش دانش، تدبیر و معیار‌های پیشرفت داشته باشیم.
وی افزود: سیاست به معنای واقعی نه صرفاً رخداد‌ها و وقایع سیاسی، بلکه فرایندی هدفمند برای برنامه‌ریزی و پیشبرد امور است که باید با دانش‌محوری و نظم ساختاری همراه باشد و این امر نیازمند تمرکز بر تدبیری است که از دانش بنیان گرفته شده و در خدمت توسعه و پیشرفت ملی قرار می‌گیرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه اذعان کرد: برای فهم عمیق از حکمرانی و سیاست‌گذاری، نیاز است به جای تمرکز بر مفاهیم سطحی، به نظریه‌های عمیق‌تر روی آوریم و در این مسیر، بررسی مبانی معرفت‌شناختی و تأثیر آن‌ها بر حکمرانی اهمیت بسیاری دارد.
فقه حکم بر تمایز بین ظاهر عمل و عمق ریشه‌های معرفتی تأکید دارد
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان عنوان کرد: فقه حکم به عنوان شاخه‌ای از دانش اسلامی بر تمایز بین ظاهر عمل و عمق ریشه‌های معرفتی تأکید دارد و این دانش می‌تواند بستری برای عبور از مفاهیم سطحی به نظریه‌های جامع معرفت‌محور فراهم کند.
وی ادامه داد: تحول از فقه حکم به فقه نظام یا فقه دین ضرورتی است که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد ضمن اینکه این تحول نه تنها بر بنیان‌های نظریه‌پردازی تأثیر می‌گذارد، بلکه ابزار‌هایی نوین برای حکمرانی و سیاست‌گذاری فراهم می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه یادآور شد: پیشرفت نمی‌تواند بدون بازاندیشی در مفهوم مدیریت تغییر تحقق یابد ضمن اینکه مدیریت تحول نیازمند شفافیت در مبانی معرفت‌شناختی است تا بتواند نقشه راهی روشن برای پیشرفت طراحی کند و این امر ما را دعوت می‌کند تا از چارچوب‌های موجود فراتر رویم و افق‌های جدیدی را با الهام از آموزه‌های قرآنی و اندیشه اسلامی ترسیم کنیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان اظهار کرد: مهم‌ترین چالش‌های این بحث را می‌توان در ضرورت گذار از ساختار‌های محدودکننده‌ای دانست که نقش فقه را صرفاً به احکام تقلیل می‌دهند و این گذار مستلزم نگاه تازه‌ای به مفهوم ولایت، امامت و تدبیر پیشرفت است.
وی گفت: تمرکز بر فهم عمیق‌تر از ابعاد معنوی مدیریت و استفاده از اصول دین برای هدایت تغییر و تحولات اجتماعی می‌تواند نقشی کلیدی در تحقق آینده‌ای روشن‌تر برای جوامع اسلامی ایفا کند.
استاد حوزه علمیه ادامه داد: در مسیر ترجمه این اصول به یک نظام حکمرانی، مهم است که از آموزه‌های قرآنی برای فهم نقش دین در معاصریت بهره بگیریم و حکمرانی قرآنی باید بتواند معنای زیستن در زمان حال را با طراحی سیستم‌هایی که رو به پیشرفت‌اند، تعریف کند.
وی افزود: این نوع حکمرانی نه فقط راهبرد اجتماعی بلکه تدبیری فلسفی برای هدایت معنایی زندگی است و ما نیازمند یک الگوی حکمرانی هستیم که ریشه در تمدن الهیاتی داشته، و نه صرفاً تکرار دیوان‌سالاری گسسته از تدبیر معنوی باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه بیان کرد: علت اهمیت ویژه موضوع حکمرانی قرآن‌بنیان این است که تأثیر مستقیمی بر توانایی ما برای خلق معاصریت دانش‌بنیان دارد و اگر هدف ما حضور قوی و سازنده در جهان امروز است، باید بر اساس مفاهیم حکمرانی قرآن‌بنیان، نظام‌هایی طراحی کنیم که نه‌تنها نیاز‌های امروز بلکه آیندۀ تمدنی ما را نیز تأمین کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان ابراز کرد: حرکت به سمت حکمرانی قرآن‌بنیان نه فقط یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای مواجهه با چالش‌ها و فرصت‌های جهان معاصر است، ضمن اینکه این نوع حکمرانی باید در اوج دانش‌بنیان بودن، نیروی محرکه‌ای برای پیشرفت جامعه در تمامی عرصه‌ها باشد.
وی تصریح کرد: فقه نظام‌مند به‌عنوان مبنایی برای تدبیر حکمرانی و حکمروایی مدنظر قرار می‌گیرد و ضرورت دارد که به جای تمرکز بر اجزای پراکنده و نگاه سطحی، به فهم نظام‌مند و سیستمی دست یابیم و دین را محور بنیادین این تحول بدانیم.
فقه صرف احکام کافی نیست تا بتواند به نیاز‌های معاصر پاسخ دهد
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم عنوان کرد: امروز، فقه صرف احکام کافی نیست تا بتواند به نیاز‌های معاصر پاسخ دهد، ضمن اینکه لازم است گذر از فقه حکم به سمت فقهی که دین را به‌طور جامع‌تر مورد نظر قرار دهد، صورت گیرد، برای نمونه، موضوعاتی همچون الزام‌های عفاف و حجاب باید در چارچوب انتخاب‌های انسان آگاهانه و منطبق بر مبانی دینی بررسی شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان اذعان کرد: فقه نظام حکمرانی بر اساس دین، باید بتواند بنیان یک جامعه مبتنی بر امامت را فراهم آورد؛ مدلی که از امامت انبیاء تا امامت دوازدهم امام شیعه ادامه یافته و اکنون در انتظار آماده‌سازی بشریت برای ظهور امام مهدی(عج) است.
وی ادامه داد: این آماده‌سازی و توانمندسازی جامعه باید بر پایه دانش پایه‌ای قرآن کریم و سنت اهل‌بیت(ع) انجام شود تا معیار‌های زندگی رشد یافته و زمینه ظهور به معنای واقعی کلمه فراهم شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) یادآور شد: بروز تمدنی مبتنی بر دین قرآنی نیازمند تدوین اندیشه‌های جامع و تحول شناختی در سازوکار تدبیر‌های اجتماعی است ضمن اینکه در نیم‌قرن اخیر تجربه جمهوری اسلامی نشان داده که برای دستیابی به چنین هدفی، باید علاوه بر تکیه بر سنت‌ها، بازخوانی ساختار‌ها و چارچوب‌هایی که با معاصرت و تحول سازگارند نیز صورت گیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین آکوچکیان خاطرنشان کرد: برای تحقق این تحول فکری و تمدنی، ضروری است موضوع امامت و فقه دین را به عنوان مبنای اصلی حکمرانی آینده تشیع مورد تأمل قرار دهیم و از میراث نظری افرادی، چون شهید صدر بهره ببریم تا بتوانیم با شایستگی این مسیر را ادامه دهیم.
