ضرورت‌های حکمرانی فضای سایبر از منظر امام خامنه‌ای
نویسنده: شکوهیان‌راد، محمد علی ؛
مطالعات حکمرانی اسلامی؛ پاییز ۱۴۰۴ – شماره ۲ (۲۳ صفحه – از ۲۴۳ تا ۲۶۵ )
چکیده:
فضای سایبر در عصر حاضر به یکی از مهم‌ترین عرصه‌های اعمال حکمرانی تبدیل شده است؛ عرصه‌ای که ساختارها، فرآیندها و اهداف حاکمیتی را به واسطه‌ی جریان‌مندی اطلاعات تحت تأثیر عمیق قرار می‌دهد و حتی هویت و امنیت ملی را بازتعریف می‌کند. توانایی این فضا در ایجاد فرصت‌های بی‌بدیل و هم‌زمان تولید تهدیدات بی‌سابقه- از جنگ شناختی و عملیات روانی گرفته تا مداخله در فرهنگ، اقتصاد و سیاست- موجب شده است که کشورهای پیشرو، الگوهای اختصاصی حکمرانی سایبر را بر اساس مبانی فکری، فرهنگی، امنیتی و اقتصادی خود تدوین کنند. برای جمهوری اسلامی ایران که مدعی ارائه الگویی متفاوت از حکمرانی بر مبنای منظومه‌ی اسلامی-ایرانی است، این عرصه نقش کلیدی در تحقق اهداف گام دوم انقلاب اسلامی ایفا می‌کند. با این حال، چالش اساسی کشور آن است که الگوی جامع و بومی حکمرانی فضای سایبر که متناسب با ارزش‌ها، آرمان‌ها و نیازهای ملی طراحی شده باشد، هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته و اجرای آن نیازمند درک درست از ضرورت‌های چندبُعدی این فضا است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تبیین ضرورت‌های حکمرانی فضای سایبر از منظر ولی‌امر مسلمین، امام خامنه‌ای انجام شده است. محور اصلی پژوهش آن است که دیدگاه‌های معظم‌له طی دو دهه اخیر- که در سخنرانی‌ها، پیام‌ها و اسناد کلان نظام انعکاس یافته- نه‌تنها چارچوبی ارزشی و عملیاتی برای حکمرانی فراهم می‌سازد بلکه می‌تواند به‌عنوان نقشه راه طراحی الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت در این حوزه عمل کند. هدف دیگر پژوهش، استخراج این ضرورت‌ها در قالب دسته‌بندی‌های مدیریتی، انسانی، زیرساختی و محتوایی و نیز پیوند دادن آن‌ها با راهبردهای ملی و تمدنی است تا امکان حرکت نظام‌مند از خودسازی فضای سایبری کشور تا تحقق تمدن‌سازی نوین اسلامی فراهم شود. همچنین پژوهش می‌کوشد ضمن مقایسه تطبیقی با تجربه کشورهای مختلف، ظرفیت و محدودیت‌های مدل‌های غیربومی را شناسایی کند و بر لزوم طراحی مدل اختصاصی کشور تأکید ورزد. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر گردآوری داده‌ها به شیوه کتابخانه‌ای و اسنادی است. منابع این پژوهش شامل بیانات امام خامنه‌ای، اسناد بالادستی جمهوری اسلامی، مطالعات علمی داخلی و خارجی و تجارب عینی سایر کشورها در حکمرانی سایبر است. برای تکمیل تحلیل، نمونه‌هایی از مدل حکمرانی سایبری ایالات متحده، چین، روسیه و فرانسه بررسی و عناصر راهبردی هر یک شناسایی شد تا امکان مقایسه با الزامات بومی فراهم آید. سپس با تحلیل محتوای بیانات رهبر انقلاب، مؤلفه‌ها و ضرورت‌های حکمرانی سایبر از منظر ایشان کدگذاری، دسته‌بندی و تبیین گردید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از منظر امام خامنه‌ای، حکمرانی فضای سایبر نه یک بخش فرعی، بلکه مؤلفه‌ای راهبردی و هم‌سنگ انقلاب اسلامی است و اهمیت آن حتی بر اقتصاد، امنیت و فرهنگ تقدم دارد. معظم‌له در چهار حوزه اصلی، ضرورت‌های حکمرانی سایبر را بیان کرده‌اند: در حوزه مدیریتی، تأکید بر کنترل فضا به نفع ارزش‌های دینی و انقلابی، اشراف اطلاعاتی بر فضای فکری جامعه، استقلال و تملک محتوا و زیرساخت، کنترل جریان محتوا و مدیریت عاقلانه از اولویت‌هاست. این موارد نشان می‌دهد که مدیریت سایبر باید راهبردی، فعال و مبتنی بر حفظ اختیار و حاکمیت ملی باشد. در حوزه ضرورت‌های انسانی، ایشان بر تربیت نیروی انسانی مؤمن، متخصص و متعهد، ارتقای سواد رسانه‌ای، فرهنگ‌سازی استفاده صحیح و تقویت بصیرت سایبری تأکید دارند. نیروی انسانی آگاه، ضامن تحقق دیگر ضرورت‌ها و عنصر کلیدی در کاهش آسیب‌ها و بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌ها است. در حوزه ضرورت‌های فنی و زیرساختی، ایجاد شبکه ملی اطلاعات، توسعه ظرفیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مستقل، امنیت زیرساخت‌ها و قطع وابستگی به پلتفرم‌ها و پروتکل‌های خارجی، اولویت دارد. معظم‌له تأکید دارند که زیرساخت باید در نسبت با محتوا طراحی شود و اصالت با محتوای هدایت‌گر و ارزش‌محور است، نه با فناوری صرف. در حوزه ضرورت‌های محتوایی، تولید و توزیع محتوای سالم، غنی، جذاب و متناسب با نیاز جامعه، مقابله با محتوای مضر، و جریان‌سازی برای ارتقای آگاهی و مقاومت فرهنگی محور قرار دارد. ایشان فضای سایبر را بستر بسط آگاهی و جامعه‌پردازی معرفی می‌کنند که می‌تواند با یک طرح تمدنی، از سطح ملی به سطح امت اسلامی گسترش یابد. برای این منظور، چهار گام کلان پیشنهاد می‌شود: ایجاد شبکه ملی اطلاعات، ایجاد فضای سایبر ملی، ایجاد شبکه تمدنی اطلاعات و ایجاد فضای سایبر تمدنی. این سیر تکاملی، حکمرانی سایبر را به ابزار تمدن‌سازی تبدیل می‌کند. مقایسه یافته‌ها با نمونه‌های خارجی نشان می‌دهد که کشورهای پیشرو، فضای سایبر را صرفاً حوزه‌ای فنی نمی‌بینند، بلکه آن را در پیوند با امنیت، فرهنگ و قدرت ملی مدیریت می‌کنند. در ایالات متحده، هماهنگی بین دولت و بخش خصوصی تحت نظارت امنیتی- نظامی، در چین نظام اعتبار اجتماعی و خودکفایی فناورانه، در روسیه ترکیب کنترل دولتی و برون‌سپاری، و در فرانسه حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و حریم خصوصی نمونه‌هایی از این رویکردها هستند. در عین حال، الگوی اسلامی- ایرانی حکمرانی سایبر با تأکید بر استقلال، عدالت، هدایت ارزشی و افق تمدنی از دیگر مدل‌ها متمایز می‌شود. در مجموع، نتایج پژوهش روشن می‌کند که حکمرانی فضای سایبر از منظر امام خامنه‌ای، فرآیندی چندبعدی است که باید به‌صورت هم‌زمان ابعاد مدیریتی، انسانی، فنی و محتوایی را پوشش دهد و در یک افق راهبردی، هم امنیت و استقلال را تأمین کند، هم رشد علمی و فرهنگی را محقق سازد و هم بستری برای تمدن‌سازی نوین اسلامی فراهم آورد. این نگرش، سیاست‌گذاران را ملزم می‌کند که فراتر از واکنش‌های مقطعی و جزیره‌ای، الگویی جامع، یکپارچه و ارزش‌مدار تدوین و اجرا کنند.
